ՀԱՅՈՑ ՆԱԽԱՄԵՍՐՈՊՅԱՆ ՄԱՇՏՈՑՅԱՆ ՀԱՎԱՏՔԸ
Ինչպես հայտնի է Հայոց Արևապաշտական ազգային հավատքը քրիստոնեության վաղ շրջանում կղերի (կղեր ասելով այստեղ նկատի ունենք Մ. Խորենացու ՙՈղբ…՚ից հայտնի տխմար ու ինքնահավան, փողով ընտրված, ոսկեսեր, նախանձոտ վարդապետներին, որոնք գայլ դարձած գիշատում էին իրենց հոտերը) կողմից որակվել է որպես հեթանոսական կրոն, իսկ ՙԱրդի հայերենի բացատրական բառարան՚-ում ՀԵԹԱՆՈՍ նշանակում է. ՙ գ. (պատմ.): 1. Կռապաշտ: 2. Դիցապաշտ: 3. Անօրեն, բարբարոս: 4. ած. Հեթանոսական, հեթանոսության վերաբերող` հատուկ:՚ : Մյուս կողմից քրիստոնեական եկեղեցիները նշում են, որ Հայոց Եկեղեցին ազգային եկեղեցի է: Օրինակ մեր ժամանակներում հրատարակված "Христианство: Догмы и ереси"՚ աշխատությունում Հայոց Եկեղեցու մասին նշված է. "Նա (Հայկական Եկեղեցին) հպարտանում է վաղ քրիստոնեացմամբ, որը վերագրվում է Թադևոս և Բարդուղեմեոս առաքյալներին: Քրիստոնեացումը հեշտացվեց նրանց Վանատուրի դիցը Հովհաննես Մկրտիչի, իսկ Անահիտ դիցուհուն Մարիամի վերափոխելով…":
Ըստ ծայրագույն վարդապետ Սեպուհ Սարգսյանի` ՙՀայոց Եկեղեցին, ըլլալով հանդերձ մէկ եւ անբաժանելի մասը Քրիստոսի Եկեղեցւոյ, էապէս ազգային Եկեղեցի է, այսինքն` կը պատկանի միայն հայ ազգի զաւակներուն: Հայոց Եկեղեցին այլեւս նոյնացած է հայ ազգին կամ ազգութեան հետ, իբրեւ այդպիսին ուրիշ ազգերու զաւակներ չեն կրնար անդամակցիլ հայ Եկեղեցւոյ:՚ , այսինքն, ազգայնացած քրիստոնեությունն արդեն իսկ կարող է որոշակի առումով դիտվել որպես ցեղակրոնություն: Հենց այդ տեսակետն է արտահայտել և պաշտպանել Ա. Պետրոսյանը իր ՙԳարեգին Նժդեհը եւ քրիստոնէութիւնը՚ աշխատությունում, որտեղ ուղղակիորեն նշել է. ՙ…ազգայնացած քրիստոնէութիւնը ցեղակրօնութիւն է՚ :
Այս երկու իրարամերժ համոզմունքների առկայությունը մեզանում խոսում է այն մասին, որ մեր ազգային Արևապաշտական հավատքը չի կարող միաժամանակ վատ և լավ լինել Առաքելական Եկեղեցու համար: Նշանակում է այս կապակցությամբ քննելու և պարզաբանելու խնդիր կա, որը հանգամանքների բերումով անուշադրության կամ էլ լռության է մատնվել:
Արդարության քաղց ու ծարավ ունեցողներին հայտնի պետք է լինի , որ քրիստոնեա վարդապետներից շատերը վկայել են մեր նախաքրիստոնեական նախնիների ուղղափառության մասին: Փաստացի վկայված է, որ ՙ"Հայաստան աշխարհ նախ առաջին ծաղկեալն աստուածապաշտութեամբ՝ զոր մոգութիւն կոչէին առաջինքն, և քանի մի գիտութեամբք, որպէս ասացաք այլուր, վաղ կորոյս զայլ ամենայն ուսմունս և զփոյթ առ գիտութիւնս, բայց զուսումն ճշմարիտ աստուածապաշտութեան՝ անագան: Զի սկսեալ ի Հայկայ մինչև ցԱնուշաւան նահապետ մեր, որ էր յաւուրս Յակոբայ նահապետին, ոչ գտանեմք ի մերսն նշան ինչ կռապաշտութեան…":
Այս լուսաբանող վկայությունից հետևում է, որ առնվազը Հայկ Նահապետից սկսած մինչև մեր Արա Գեղեցիկի թոռ Սոսանվեր Անուշավանը մեզանում հեթանոսություն` կռապաշտություն չի եղել: Ի հակապատկեր հայկազունների ուղղափառ հավատքի` վարդապետ Եզնիկ Կողբացու ՙԵղծ աղանդոց՚-ից հայտնի է, որ ՙ…հեթանոսությունն սկիզբ առավ Սերուքի ժամանակներից… Կուռքերի ու արձանների հանգամանքն էլ Աբրահամի հոր` Թարայի օրոք սկսվեց՚ :
ՙՀայկ և Բել՚ ավանդավեպից հայտնի է, որ տիտանյան Բելն իր կամքն էր թելադրում մարդկությանը, որպեսզի բոլորը իրեն ճանաչեն իբրև ամենաբարձրյալ Աստված և իր պատկերի առաջ զոհեր մատուցեն: ՙՎարդանն իր պատմագրության մեջ առավել վստահությամբ է ասում, թե Հայկը ՙոչ պաշտեաց զնա աստուած՚, իսկ Լուսավորիչին վերաբերող իր ներբողում ավելի համարձակ ասում է, թե Աստված Հայկին հրամայել է հակառակվել կռապաշտությանը, և ՙոչ պաշտեաց ընդ եօթանասուն և մի նահապետս երկրի՝ զպատկերն Բելայ, այլ խրախուսեալ յԱստուած սատակեաց զնոյն ինքն զկենդանին զառաջնորդն պատկերապաշտութեան՚՚ :
Սա նշանակում է, որ Երկիր մոլորակի 72 ազգերի առաջնորդ նահապտներից 71-ը, բացի Հայկ Նահապետից, ենթարկվել են Բելի կռապաշտությանը, նույնիսկ ՙընտրյալ ազգի՚ նահապետ Եբերը: Իսկ այդ հեթանոսության` կռապաշտության դեմն առել է Ծիրանածնունդ և Ծիրանակիր Հայկ Նահապետն իր լայնալիճ աղեղից՝ ծիածանից արձակված երեքթևյան նետով՝ կյանքի ճշմարտության, լույսի իմաստնության և ջերմ սիրո եռամիասնական ճաճանչով, որն անցնելով ճոխացած Տիտանյանի կաղապարված կրծքի՝ սրտի միջով, վերջ է դրել խավարամտությանը:
Ղ. Ալիշանը նշում է, որ ՙՄեր Վանական վարդապետը (որի աշակերտն էր Վարդան պատմիչը) իր երկրի (Հայոց Աղվանքի) Վահրամ իշխանի բերանով հարցնում է, թե կռապաշտության ծագումից հետո ՙքանի՞ տարով յետեւ Հայք ի կռապաշտութիւն մտին՚, և պատասխանում է. ՙՀարյուր՚: Իսկ կռապաշտությունը ե՞րբ մտավ աշխարհ: Վարդանը նախորդում իմացրեց, թե նախ Բելը մտցրեց կռապաշտությունը` իր պատկերը պաշտել տալ ուզելով: Ոմանք էլ Սեմի ցեղից Աբրահամի հորը կամ պապին են համարում դրա պատճառը:՚ :
Կարծում եմ ամեն ինչ այս վկայությունում պարզ է և մեկնաբանությունների կարիք չկա:
Ինչ վերաբերում է Հայկ նահապետի ճշմարիտ հավատքին և Տերունական վարդապետ լինելուն, փաստացի վկայությունները բազմաթիվ են: Նրա ով լինելու մասին շատ որոշակի վկայել է Հովհաննես Իմաստասեր վարդապետը` ՙԱրդ՝ զշարժումն ամսույն եբրաեցւոց և զանշարժութիւն հայ ամսոցդ սահմանեաց բարձրեալն, զի հաւատ, և գիր և տոմար այս երկու ազգիս միայն ետ աստուած, և այլոց ազգացդ՝ մարդկան են արարեալ... Այլ յառաջ քան զՄովսէս ո՜չ ուրեք էր գիտութիւն արուեստիս (խոսքը տոմարի մասին է- Առաքել), բայց միայն ի հայ ամսոցդ, որ էին յառաջ քան զՄովսէս, քանզի ասեն թէ ի ձեռն հոգւոյն, որ ազդէր ի նահապետսն, Հայկն, առաջին նահապետն Հայոց, զամսիքդ կարգեաց և զանուանս ուստերաց և դստերաց իւրոց ամսոցդ կոչեաց՚ :
Այս արժեքավոր հաղորդագրությունից իսկապես հետևում է, որ աստվածային ճշմարիտ հավատքը, գիրն ու տոմարը ավելի վաղ ժամանակներում մարդկությանը տրվել է Հայկ նահապետի միջոցով, որ հայկազունները Մովսես մարգարեից, Աբրահամից շատ առաջ ունեցել են Սրբազան Անշարժ Տոմար:
Ի դեպ, Հայկայ Սրբազան Տոմարում Կենաց ծառի աստվածապաշտական համակարգի առկայության բացահայտմամբ գիտականորեն արդեն հաստատվել է պատմությունից հայտնի այն իրողությունը, որ ՙՀավիտենական սրբության, օրհնության և անմեղության խորհրդանիշ Կենաց ծառի պաշտամունքը Հայկական լեռնաշխարհի բնակչության մեջ տարածված է եղել վաղ ժամանակներից՚ : Հետևաբար նաև վերահաստատվել է վարդապետ Հովհաննես Իմաստասերի վերոհիշյալ վկայությունն այն մասին, որ մեր նախնիք Մովսեսից, Աբրահամից շատ առաջ ունեցել են աստավածատուր ճշմարիտ հավատք, գիր ու արեգակնային տոմար: Ուշագրավ է նաև այն, որ Գր. Նարեկացին ՙյաբեթական տոհմիս տումար՚ ասելով, նկատի է ունեցել հայոց արեգակնային տոմարը: Գր. Նարեկացու այս փաստացի վկայությունից կարելի է եզրակացնել, որ բիբլիական ավանդությունից հայտնի երեք հիմնական մարդկային ցեղերից մեկը` հաբեթականը, որ նույն հնդեվրոպական` արիական ցեղն է, իր աստվածապաշտական տոներն ի սկզբանէ նշել է Հայոց Սրբազան Տոմարով:
Սա հասկանալու համար մեզ օգնում է Ավեստան, որտեղ վկայված է. ՙ87. Մենք երկրպագում ենք Արամազդի խոհերն ու պատվիրաններն առաջինն ունկնդրած առաքինի Հայա Մարդու հոգուն, որից Արամազդը աշխարհ բերեց արիական ազգերի ընտանիքը…՚: Այս ավեստական ավանդությանը համահունչ Հնդկաստանի (Բոմբեյի) զրադաշտականների համայնքի հոգևոր առաջնորդ Ս. Խ. Ջաբվալը պարզաբանում է. ՙԱրիական հավատքը գոյություն ունի մարդկության ծննունդից ի վեր, որի նախնիները ծագել են Հայա Մարդուց կամ Հայամարդուց` զրադաշտականների Ադամից: Սակայն զրադաշտական հավատքը սկիզբ է առել Զրադաշտի ուսմունքը երևան գալուց՚: Իսկ ՙԻնչպես էր կոչվում արիական հավատքը Զրադաշտից առաջ՚ հարցին նա պատասխանել է. ՙԱյն կոչվում էր Մազդեական Հավատք՚ : Սա անկասկած մեր հին Մաշտոցյան Հավատքն է:
Ինչպես տեսնում ենք, ի տարբերություն բիբլիական Ադամի, Ավեստայում որպես արիական ազգերի նախահայր հանդես է գալիս Հայամարդը:
Այժմ, անդրադառնանք բիբլիական ավանդությունում վկայված Մելքիսեդեկի արևապաշտական և Ահարոնի լուսնապաշտական քահանայություններին:
Վկայված է, որ ՙՈւր կարապետն մեր Յիսուս եմուտ վասն մեր, ըստ կարգին Մելքիսեդեկի եղեւ քահանայապետ յավիտենից՚ (Եբր.6,20), այսինքն Հիսուս եղավ քահանայապետ Մելքիսեդեկի կարգի պես: Հետևաբար, ճշմարիտ է ասված, որ հնում Մելքիսեդեկի քահանայությունն էր բուն և ճշմարիտ քահանայություն, որի ստվերն և կերպարանքն էր միայն հրեականը` Ահարոնի քահանայնությունը , Մելքիսեդեկը որպես բարձրյալ Աստծո քահանա օրհնեց Աբրահամին, իսկ վերջինս տասանորդ տվավ նրան (տե՜ս Ծննդ.ԺԴ,18-20):
Այս շատ կարևոր վկայությունից հետևում է, որ լուսնային տոմարով առաջնորդվող Ահարոնի քահանայությունը ցածրակարգ է համարվել արեգակնային տոմարով առաջնորդվող Մելքիսեդեկի քահանայության նկատմամբ: Վերջինս Հայոց աշխարհում հայտնի էր Տիրի` Տերունական քահանայություն անվամբ: Հետևաբար կարող էնք ասել, որ Հիսուս եղավ քահանայապետ Տիրի` Տերունական կարգի պես, քանզի պարզվել է, որ Ս.Գրքից (Մատ.Բ,1-12) հայտնի երեք մոգերը Մելքիսեդեկի` Տիրի քահանայապետության ներկայացուցիչներն էին: Իրոք այդ են հաստատում հետևյալ փաստացի վկայությունները`
ա. ՙԸստ տեղանքի դիրքի` ոմանք և ավելի` մեր հ. Ղուկաս Ինճիճյան հնախոսը մոգության բուն սկզբնատեղի համարում են Մոկաց աշխարհը և նույնիսկ Քրիստոսի ծննդյան ժամանակ արևելքից եկած մոգերին համարում են այս կողմից՚ (Ղ. Ալիշան):
բ. "Դա նա (Մելքիսեդեկն) է ուղղարկել Մոգերին որպես իր թագավորության ներկայացուցիչներ, որպեսզի նրանք խոնարհվեյին Հիսուսին, քանի որ Հիսուսը Քրիստոսի մարմնավորված սկզբունքն էր, մարմին առած Բանն էր՚"(Նվիրյալ ուսուցիչ,արևորդի ՕմՐամ Այվանխով):
Թե որտեղ է եղել Հիսուսը 12-ից մինչև 30 տարեկան հասակում, որի մասին Ս.Գիրքը ոչինչ չի ասում, Այվանխովը ասում է. ՙ…այդ ժամանակ Նա գնացել էր Մելքիսեդեկի Թագավորություն. այնտեղ Նա սովորեց, աշխատեց և Ձեռնադրվեց: Երեսուն տարեկանում Նա վերադարձավ Պաղեստին, որպեսզի կատարի իր առաքելությունը… Այդ տեղը (նկատի ունի Մելքիսեդեկի թագավորությունը, որը հայտնի է նաև ՙանմահների երկիր՚ անվամբ - Առաքել) նաև կոչում են Ագարտա կամ էլ Սուրբ Հովհաննեսի թագավորություն (լավ հիշենք այս վերջին անվանումը, որը սերտորեն առնչվում է մեր նախաքրիստոնեական Հովաննես Կարապետի հետ – Առաքել)… Նվիրյալներից ոչ մեկը չի կարող հասնել կատարելության, եթե չի անցել Մելքիսեդեկի Դպրոցը: Հենց Նա է տալիս Ձեռնադրման վերջին աստիճանները: Նա է իրական միակ Ուսուցիչը բոլոր Մեծ Ուսուցիչների և զբաղվում է նա միայն ամենամեծերով…Հենց ինքը Հիսուսն է խնդրել Մելքիսեդեկին որ երևա իր աշակերտ Հովհաննեսի առաջև… Այն էակը, որին տեսել է սուրբ Հովհաննեսը, և որն ասեց` “Ես եմ Ալֆան և Օմեգան… սկիզբն ու վերջը”, Մելքիսեդեկն էր: Նա փոխում է իր անունը կախված ժամանակաշրջանից, որովհետև նրա անունը մոգական է: Հունական առասպելաբանությունում նա հանդես է գալիս Կրետեի թագավոր, դատավոր և օրենսդիր, Զևսի որդի Մինոսի անվամբ: Հնդկաստանում նա կրում է Մանու անունը՚ :
Այս վկայությունը սերտորեն առնչվում է մեր նախաքրիստոնեական Հովաննես Կարապետի և Տիրի քահանայնության հետ: Հայտնի է նաև, որ շումերա-աքադական, բաբելոնյան, ուգարիթյան, քանանական, խուռիական, խեթական, հին եբրայական աստվածաշնչյան և հին հայկական աշխարհընկալումներում Հայաստանը վաղնջական ժամանակներից ի վեր ներկայացել է իբրև արարչագործության կենտրոն, աստվածաբնակ երկիր, աստվածների ժողովատեղ, կաճառ՚:
գ. Սուրբ Հակոբի անկանոն ավետարանից հայտնի է, որ արևելքի աշխարհից նորածին մանուկ Հիսուսին ընծաներով երկրպագության եկած երեք մոգ եղբայրների անուններն են Մելքոն, Գասպար և Բաղդասար: Այս անունները և նրանցով կազմված ազգանուններն առայսօր ամենալայն տարածվածությունն ունեն հայոց մեջ: Մոկաց աշխարհի մասին հայկական ավանդությունից հայտնի է, որ երեք մոգերից Գասպարը մահացել է Մոկսում, և նրա գերեզմանատեղում կառուցվել է Ս. Ամենափրկիչ վանքը: Նշենք, որ Մոկաց աշխարհը Մոկք համանուն կենտրոնով նահանգն է Մեծ Հայքում: Մոկք բառը ստուգաբանորեն նույն Մոգք-ն է, որ նշանակում է մոգեր:
Վերոբերյալ փաստացի վկայությունները մեզ հիմք են տալիս եզրակացնելու, որ Հայկ Աղեղնավորը եղել է Մելքիսեդեկի` Տիրի արևապաշտական քահանայության քահանայապետ: Այս իրողության ՙչիմացության՚ պատճառով Ղ. Ալիշանը գրել է. ՙԲայց այս ամենից (խոսքը Հայկ, հայկաչափ, հայկաբար, հայկասիրտ բառերի ավանդական նշանակությունների մասին է - Առաքել) առավել զարմանալին Գրիգոր Նարեկացին է, որ ինքնին զարմանալի, իսկատիպ մի անձ է և պաշտելի սուրբ, որ համարձակվում է Ամենասուրբ Աստվածածնի գեղեցկությունն էլ կոչել հայկանման: Դյուցազուններին կամ վեհազուններին պետք չէ հավատալ ու նմանվել, բայց եթե մեկն ուզում է, կարծում եմ` չի գտնի ավելի լավը, քան Հայկն է:՚ : Ինչպես տեսնում ենք, Ղ. Ալիշանը չնայած վախվորած է և Գր. Նարեկացու համարձակությունը չունի, այնուամենայնիվ, քաջալերվելով նրա ասածով, իր հերթին վկայում է. ՙչի գտնի ավելի լավը, քան Հայկն է՚: Ի հակադրություն նրա այդ զգուշավոր վկայության` ահա թե ինչ է նաև համարձակվում հպարտությամբ հիշատակել Գրիգոր Նարեկացին իր ՙՊատմութիւն Ապարանից՚-ում. ՙԱյլ թէպէտ և բազում սրտից տարակուսելոց` երկայնամտութեան հետս հորդեցին, յաւէտ առավել հիւսիսայնոցս արևելականաց տանս Թորգոմայ աղբեւրս շնորհաց կենաց անձրևաց ի գթութեանց իւրեանց ցօղեցին:
Ը. Քանզի արք ոմանք երևելիք ի տոհմային պայազատութեանց, ի ցեղէ վեհից, ի զարմէ դիւցազանց, ի տանէ պետաց, ի գնդէ գովելեաց, ի դասակարգէ քաջաց, ի շառավիղէ հարազատութեան արեանն Մելքիսեդեկի (ընդգծումը մերն է- Առաքել)…՚ :
Հարկ է նշել, որ ի սկզբանե արիական հավատքը Արևապաշտությունից բացի կոչվել է նաև Մազդե-(զ)ականություն : Եթե Կրիշնայականության, Զրադաշտականության, Հրեականության, Բուդայականության, Քրիստոնեության և Մահմեդականության Հավատարներ են համարվում համապատասխանաբար Կրիշնան, Զրադաշտը, Մովսեսը, Բուդան, Հիսուս Քրիստոսը և Մուհամեդը, որոնք պատմական անձնավորություններ են, ապա պետք է նմանապես պարզել Մազդեզի պատմական անձնավորություն լինելը: Այս շատ կարևոր հարցի քննության արդյունքում պարզել ենք, որ ի տարբերություն հայոց տոմարի, պարսկական հին ու նոր օրացույցներում Մազդեզ օրանուն չկա, ինչը ենթադրել է տալիս այդ անվան հայկական ծագումը:
Ըստ Էդ. Աղայանի Մազդեզ-ի ՙՀին և ճշգրիտ ձևն է մազդեզն՚ : Ստուգաբանորեն այն կազմված է հայերեն մազ և դեզ բառերից ու նշանակում է մազերի կույտ կամ շեղջ: Հասկանալի է, որ խոսքը գլխի մազերին է վերաբերում: Այդ առումով մեր ավանդությունում Մազդեզ Հավատարի կերպարին պատշաճող երկու պատմական անձնավորություններ կան` քաջագանգուր Հայկ նահապետը և գիսավոր Սուրբ Կարապետը:
Ըստ հայոց հնավանդ պատմության Հայկը ՙվայելչակազմ էր, թիկնավետ, քաջագանգուր, վառվռուն աչքերով, հաստ բազուկներով՚ : Իսկ թե քաջագանգուր Հայկն որպես Հավատար ինչ առնչություն ունի դպրության, պերճախոսության, գիտությունների ու արվեստների Տիր աստվածության հետ, մեզ սպառիչ պատասխան է տալիս վարդապետ Հովհաննես Իմաստասերն իր վերոհիշյալ վկայությամբ, որից իսկապես հետևում է, որ աստվածային ճշմարիտ հավատքը, գիրն ու տոմարը ավելի վաղ ժամանակներում մարդկությանը տրվել է Հայկ նահապետի միջոցով:Մեր էպոսում հովիվ և որսորդ Հայկ-Դավթի այլաբանական կերպարում իրականում ծպտված է արևելյան իմաստնության Եռամեծ Ուսուցիչն ու Հավատարը:
Այստեղ տեղին է մի կարևոր պարզաբանում ևս անել Հայկ նահապետի վերոհիշյալ Մազդեզ անվան կապակցությամբ: Բոմբեյի քաղաքային ռատուշայում 1882թ. փետրվարի 14-ին զրադաշտ պարսիկների համար ՙԶրադաշտականության ոգին՚ թեմայով ունեցած իր ելույթում Հ. Օլկոտը հայտնել է.
ՙ "… Հայաստանում գտնվող հին մատյաններից շատ կարևոր գաղտնիքներ կարելի է կորզել: Հավանաբար դրանց կարելի է հասու լինել, եթե դուք միավորեք Ձեր ճիգերը և Թիֆլիսի հնագիտական ընկերության հետ համագործակցելու համար այնտեղ ուղարկեք ուսումնասիրության առարկան հիմնովին իմացող մի քանի պարսիկ գիտնականների: Տեսեք, քրիստոնեաները կազմակերպել են Պաղեստինի հետազոտման Ընկերություն` փնտրելու համար այն ամենը, ինչը կարող է ապացույց ծառայել իրենց Սրբ. գիրքի հաստատմանը: Մի քանի տարի է նրանց օգնում են ինժեներները և հնագետները: Միթե՞ Ձեր կրոնը քիչ կարևոր է ձեզ համար: Կամ էլ դուք պատրաստվում եք նստել Ձեր ոսկե դրամների վրա, քանի դեռ վերջին հնագույն մատյանը Հայաստանում չօգտագործվի վառարանները վառելու կամ կոնֆետ և հաբ փաթաթելու թղթի համար, համանման քրիստոնեական Սրբ. գրքերին, որոնք, ինչպես ես եմ տեսել, հենց այդ նպատակով են օգտագործում Հնդկաստանում և Ցեյլոնում հեթանոս բորխերը": Ըստ նրա ՙԶրադաշտի և նրա կրոնի ճշմարիտ պատմությունը առայսօր չի գրված: Պարսերը կորցրել են նրա բանալին, ինչպես հրեաներն ու քրիստոնեաներն են կորցրել իրենց կրոնի բանալին, ինչպես նաև, իմ կարծիքով, հարավային բուդիստները՚ : Հ. Օլկոտը համոզված է, որ այդ բանալին ունի Գաղտնի ուսմունքը, ՙորի մասերը պեք է որ գտնվեն հայերի ձեռքում` Էջմիածնում (ռուսական Կովկասի հնագույն եկեղեցում) գտնվող մի քանի շատ հին հազվագյուտ մատյաններում՚: Նրանք հայտնի են մեսրոպյան մատյաններ անվամբ՚ :
Թե այդ շատ հին ու հազվագյուտ մեսրոպյան մատյաններն ինչ կապ ունեն մեր արևապաշտական ազգային հավատքի հետ, որոշակիորեն պարզել ենք: Սակայն հետաքրքիրն այն է, որ այդ նախաքրիստոնեական մատյաները Հ. Օլկօտը մեսրոպյան է անվանում: Պարզ է, որ այդ մատյանների հեղինակը Մեսրոպ Մաշտոցը չի կարող լինել, հետևաբար պետք է պարզել, թե դրանք Սուրբ Մեսրոպի հետ ինչ առնչություն ունեն:
Նախ բացահայտենք, թե վարդապետ Մեսրոպին ինչու են Մաշտոց անվանել, քանզի հայտնի է, որ ՙՄԱՇՏՈՑ, ծիսարան: Հավանաբար ծագում է մ.թ.ա. I հազարամյակի սկզբին Հայաստանում գործածվող ՙմաշտու՚ ՙսուրբ՚, ՙսրբազան՚ և նույն հազարամյակի 2-րդ կեսին Աքեմենյան Իրանում տարածված ՙմազդա՚ անունից: Հին Հայաստանում Մաշտոց է կոչվել հեթանոսական ձոների, ծեսերի, օրհնությունների, աղոթքների գիրքը: Քրիստոնեկան մուտքից (301) հետո Հայոց եկեղեցին նույն անունով կոչեց իր ծիսական կարգերի, օրհնությունների, աղոթքների գիրքը՚ (տես ՀՍՀ, հ. 7, Ե., 1981, էջ 261, ՄԱՇՏՈՑ ծանոթագրությունը): Հետևաբար նշանակում է, որ Մեսրոպ վարդապետը Հայոց նոր եկեղեցու համար ծիսական կարգերի, օրհնությունների և աղոթքների գիրքը գրելիս իր ձեռքի տակ ունեցել է հին հայկական հեթանոսական ձոների, ծեսերի, օրհնությունների և աղոթքների գիրքը` Մաշտոցը: Այդ գործը Մեսրոպն է իրականացրել, քանի որ հայոց հին գրերի մոռացված այբուբենական համակարգը նրա հանճարի շնորհիվ բացահայտվեց ու վերականգնվեց: Նա է հայերեն գրել-կարդալ սովորեցրել Սահակ Պարթև կաթողիկոսին, Վռամշապուհ թագավորին և մյուս մեծամեծերին: Նա է Տիրի Մաշտոց կոչված Սրբազան Մատյանների օգնությամբ հայոց եկեղեցու ծիսարանը կազմել:
Մենք հակված ենք այդպես մտածելու, քանի որ ինչպես Ռ.Իշխանյանն է ասում ՙԿան մի շարք հին վկայություններ այն մասին, որ Մաշտոցից առաջ հայերեն գիր ու գրականություն է եղել: Օրինակ, 3-րդ դարի հույն հեղինակ Հիպոլիտոսն իր ՙԺամանակագրություն՚ աշխատության մեջ բերել է գիր ու գրականություն ունեցող ժողովուրդների ցուցակը, որի մեջ նշված են նաև հայերը: Մի ուրիշ հույն պատմիչ` Փիլոստրատոսը, Մաշտոցից շատ առաջ գրել է մի հովազի մասին, ՙորի ոսկյա մանյակի վրա գրված էր հայերեն տառերով հետևյալը. Արշակ թագավոր` Նյուսիա աստծուն, այսինքն` Նյուսիա աստծուն նվեր Արշակ թագավորից՚: Մովսես Խորենացու ՙՀայոց պատմության՚ մեջ խոսվում է... Ողյումպ քրմի մասին, որը Դարանաղյաց Անի ամրոցի հեթանոսական մեհյանում պատմություն էր գրում: Խորենացին նշում է, որ այդ պատմությունը հետո թարգմանել են ասորերեն և հունարեն: Ուրեմն, քուրմը գրել է ոչ հունարեն, ոչ էլ ասորերեն, ամենայն հավանականությամբ նա գրել է հայերեն: Այնուհետև, հեթանոս հայերն ունեցել են արվեստի, ուսման, գիտության և գրականության աստված` Տիր անունով: Իրոք, եթե այդպիսի աստվածություն է եղել, ուրեմն պետք է լիներ նաև հայերեն գրականություն: Կարևոր վկայություն է նաև Կորյունի ու Խորենացու հիշատակած Դանիել եպիսկոպոսի մոտ հայկական հին գրեր լինելու և այդ գրերը Հայաստան բերելու մասին:՚ :
Այսպիսով շատ հնարավոր է, որ 1880-ականների սկզբին Էջմիածնի մատենադարանում գոյություն ունեցած Հ. Օլկոտի նշած հին ու հազվագյուտ մեսրոպյան մատյաններն իրականում Տիրի քահանայության մազդեական` մաշտոցյան մատյաններ են եղել: Մենք հայագետների և Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանի տնօրինության ուշադրությունն ենք հրավիրում այդ վերը վկայված նախամեսրոպյան մաշտոցյան մատյանների վրա, որոնց գտնելու դեպքում վերջնականապես կհաստատվի մեր թվականությունից առաջ հայոց գրի և գրականության գոյության բազմաթիվ անգամ վկայված փաստը:
