ՏԸՐԸՆԴԵԶ

ՏԸՐԸՆԴԵԶ

Տըրընդեզը հայ ժողովրդի ամենասիրելի և սպասված տոներից է , որն իր տոնածիսական համալիրի ամբողջությունը պահպանել է առ այսօր: Տոնը հետաքրքիր կենսունակություն ունի, քանի որ ԽՍՀՄ տարիներին այն իսպառ մոռացվեց, բայց հասարակարգի փոփոխման հետ միասին  նորից հառնեց ավելի մեծ շուքով և նշման առանձնակի ոգևորությամբ:

Մինչև այսօր էլ տոնի մասին ուսումնասիրությունները չեն հանգել մեկ ընդհանուր եզրակացության՝ երբ է ծագել տոնը, ինչին է նվիրված և այլն: Գիտնականների մի մասը գտնում է, որ տոնը նվիրված է հայոց դիցարանի Տիր Աստծուն, ուսումնասիրողների  մեկ այլ բանակ հակված է նրան, որ տոնի անվանումը փոխառված է պարսկերենից, ոմանք էլ այն սերտորեն կապում են հայոց լեզվի և մշակույթի հետ: 

Նման հարցերի պատասխանները թաքնված են տվյալ տոնի տոնածիսական արարողակարգի՝ ծեսերի, ուտեստի, երգ ու պարի, խաղերի ուսումնասիրման մեջ: Տոնի մասին շատ բան կարող է պատմել նաև վերջինիս անվանումը: Հենց այստեղ է, որ իրար են բախվում ուսումնասիրողների կարծիքները Տըրընդեզի մեկնաբանման հետ կապված: Հայկական մեկ այլ գեղեցիկ ու ցավոք սրտի՝ մոռացված մեկ այլ տոնի՝ Բարեկենդանի անվանումը, օրինակ, տրվել է տոնին նրա ծագումից համեմատաբար ավելի ուշ և ամբողջությամբ չի արտահայտում տոնի էությունն ու խորհուրդը: Տըրընդեզի դեպքում կարծիքներն ու ուսումնասիրությունները հաճախ իրարամերժ են: Մի բան հստակ է. տոնը, չնայած իր մեկ այլ՝ քրիստոնեկան «Տյառնընդառաջ» անվանմանը, առ այսօր էլ կատարվում է այն նույն բնապաշտականծեսերով, որոնք ի զորու չեղավ ջնջելու քրիստոնեությունը: Նոր կրոնը, չկարողանալով հաղթահարել հազարամյակների ավանդույթն ու  գենետիկ մտոծողությունը, տոնը կաղապարեց Տյառնընդառաջ անվամբ՝ պարուրելով այն քրիստոնեական մեկնաբանությամբ: Տըրընդեզի  ծեսերի, արարողությունների հիմնական միտվածությունը տնտեսական բարեհաջող ելքի, մարդկանց առողջության, սերնդաճի ապահովումն է, չարիքի կանխարգելումը: Տըրնդեզի հիմական տոնածիսական արարողությունները կապվում են կրակի ևԱրևի հետ: Տոմարական հստակ հաշվարկները ժողովուրդը բանաձևել է ծեսերի և արարողությունների մեջ, այս դեպքում՝ Տրընդեզի խարույկը օգնում է Արևին բարձրանալու և թեքվելու դեպի գարուն (Նկատի է առնվում  Մարտի 21-ը՝ Զատիկը, գարնանային գիշերահավասարը, որը Հայոց մոտ համարվում է Բնության զարթոնքի սկիզբ: Տըրընդեզը տոնվում է Զատիկից 40 օր առաջ):

Տրընդեզի հիմնական ծեսը, հիրավի, խարույկ վառելն էր: Որոշ տեղեր խարույկը վառում էին միայն եկեղեցու բակում, այլ վայրերում` բոլոր տների բակերում, երրորդներում` միայն նշանված աղջիկների և նորապսակ ունեցող ընտանիքների բակերում: Գերադասելի էր խարույկի համար օգտագործել հատուկ ` ցրդեն ծառի փայտ: Շարուրում գերադասում էին խաղողենու դյուրավառ փայտը: Սակայն ատնառազուրկ վայերերում  ծղոտ էլ էին վառում: Բոլոր դեպքերում խարույկի փայտը կամ այլ վառելիքը բերում էին նշանված ու նորապսակ երիտասարդները: Ընդ որում, բերում էին բուն տոնի օրը:  Առաջինը, քահանայի օրհնությունից հետո վառում էին եկեղեցու բակի մեծ խարույկը: Կրակը վառելու պատվավոր իրավունքը նորապսակ, այդ տարի ամուսնացած նորափեսաներինն էր: Եթե գյուղում նույնիսկ 10 նորափեսա լիներ` բոլորն էլ պետք է մասնակցեին կրակը վառելու արարողությանը, պայմանով, որ յուրաքանչյուրը որևէ ընծա տար եկեղեցուն` 1 ոչխար, 1 տիկ գինի, դրամ և այլն: Այս խարույկը հատուկ էր. այն ողջ համայնքի ընթացիկ տարվա կյանքի նախագուշակը պիտի լիներ: Ամբողջ ժողովուրդը այստեղ էր հավաքվում ` հետները փայտ, նույնիսկ գերաններ բերելով և կրակը թեժացնելով, միմյանց կոչ անելով  «ձմեռը վառել»: Հավաքվածներն ուշադիր հետևում էին խարույկի ծխի ուղղությանը. Այն ցույց էր տալիս այդ տարվա առավել բերքառատ գոտին: Այս մեծ, գլխավոր խարույկից մասնակիցները խանձողներ էին տանում, որով վառում էին բակերի խարույկները:  Կրակ անհրաժեշտ էր վառել հատկապես նշանված կամ այդ տարի պսակված հարսնացուի կամ հարսի բակում, որոնց սկեսուրները հարսին պետք է «կրակին ցույց տային»: Եթե հարսնացուն դեռևս հոր տանն էր, սկեսուրը Տըրընդեզի առավոտյան նրան «փայ» էր ուղարկում, որը սովորաբար բաղկացած էր լինում աղանձից, զանազան ընկուզեղեններից, մրգեղենից, չամիչից, շաքարից և որևէ զարդից: Երեկոյան, եկեղեցու կրակից հետո, սկեսուրը, իր ազգական կանանց հետ, այցելում էր հարսի տուն և ինքն ուղեկցում հարսնացուին կրակի շուրջ պտտվելու: Նորահարս ունեցողները հրավիրում էին հարսի ընկերուհիներին, իսկ մյուս տների բակերում սովորաբար հավաքվում էին գերդաստանի անդամները: 

Խարույկի  շուրջ նախ պտտվում էին նորապսակ զույգերը: Նրանք հագնում էին պսակի շորեր, կրակի շուրջը պտտվելով ու օրհնանքներ ստանալով` կատարվում էր կրկնապսակը կամ 2-րդ հարսանիքը: Կրակի վրայով նախ թռչում էր տան ամենատարեց կինը, որպեսզի իր տունն «ազատի չարքերից»,ապա սկսում էին թռչել երիտասարդները, երեխաները: Կրակի վրայով թռչում էին նաև ամուլ կանայք, նոր ծննդաբերած, քառասունքը դեռ չլրացած երեխաների մայրերը, առաջինները` որպեսզի երեխա ունենան, իսկ երկրորդները` կրակի վրայով թռչելով համարվում էին քառասունքից դուրս եկած: Առհասարակ, Տըրընդեզի խարույկը կտրում էր բոլոր տեսակի քառասունքները: Մոր ու մանկան պտույտը խարույկի շուրջ ապահովում էր նաև մոր բազմածնությունը և մանկան երկարակեցությունը, առողջությունը: Կրակի մոտ էին դուրս բերում նաև հիվանդներին, և սրանք էլ իրենց հերթին էին ենթարկվում խարույկի մաքրագործող, հզոր ուժին: Որոշ տեղեր գտնում էին, որ Տընրնդեզի խարույկի վրայով ցատկողներն այդ տարի ապահովված էին լինում օձի ու կարիճի խայթոցներից, կայծակի հարվածից: Այլ վայրերում մարդիկ այդ կրակով այրում էին իրենց վրայի հագուստից մի փոքր կտոր, թեկուզ մի թել` վստահ, որ կապահովվեն չար աչքի ազդեցությունից կամ էլ կազատվեն ունեցած հիվանդություններից: Այդ նույն նպատակով ոմանք, հատկապես կանայք, այրում էին իրենց մազի ծայրը: Կրակի վրայով թռչելու ժամանակ եթե չամուսնացած աղջկա շորի ծայրը վառվում էր, նշանակում էր, որ աղջիկն այդ տարի կամուսնանար:  Կրակի վրայով թռչողները տարբեր երգեր էին երգում, կամ, ավելի շուտ , տարբեր իղձեր արտահայտում ու մաղթանքներ ասում: Քանի դեռ կրակը վառվում էր, կանայք մի սկուտեղի վրա լցրած փոխինդը, աղանձը, չամիչը, ընկույզը, կարմրացրած եգիպտացորենը, բոված սիսեռը, դդմի կորիզը և այլն, բերում էին, պտտվում կրակի շուրջը, մի մասը բաժանում երեխաներին, մյուս մասը ներս տանում. երեկոյի լավագույն ուտելիքն էին դրանք: Կրակի մոտ շատերը փոխինդ էին շաղախում մեղրով կամ դորաբով: Տարեկան 2 անգամ` Տըրընդեզին և Ս.Սարգսին շաղախած փոխինդ ճաշակելն ուղղակի անհրաժեշտություն էր: Խարույկը մարելու հետ նորապսակ ունեցողների բակերում սկսվում էին պարերը, ու մինչ երիտասարդները զուռնա-դհոլի տակ պարում էին, մյուսները բակի խարույկից թիակով կամ ամանով կրակ էին վերցնում և տան շուրջը պտտեցնում, խանձողներ էին տուն տանում և վառում տան ճրագը, օջախը` նորոգելով դրանց կրակը, խանձողների էին գցում հավաբունը, գոմը` թռչուններին ու անասուններին ապահովվելով բոլոր տեսակի չարիքների ներգործություններից: 

Մեծ կարևորություն ուներ նաև Տըրընդեզի խարույկի մոխիրը: Նախ` հենց տեղում, հանգած կրակի մոտ, երիտասարդները վեր էին նետում մոխիրը և մոխրի` քամու քշած ուղղությամբ գուշակում իրենց ապագա կնոջ կամ  ամուսնու ապրելու վայրը: Այդ մոխիրը, ըստ պատկերացումների, օժտված էր բուժող և առատացնող զորությամբ: Այն լուծում էին ջրում և խմեցնում հիվանդներին. ծննդկանին` որ հեշտ ազատվի, քսում էին երեխաների վզերերին ու դեմքերին, որ «լուսնի նորից» չազդվեն, չհիվանդանան, ձյունը թաթախում էին մոխրի մեջ և ուտում, որ ամռանը դողէրոցքով չհիվանդան, մոխիրը աղի հետ խառնելով` կերցնում էին անասուններին: Գարնանը մոխրից շաղ էին տալիս արտերում, որ մուկը ցանքսը չկտրի, խառնում էին գարնանը ցանվող սերմացու ցորենին` հունձքի առատության նպատակով: Շատերն այդ մոխրիը պահում էին, և ամեն անգամ հաց թխելիս, մի պտղունց գցում թոնրի կրակի մեջ: 

Երեկոյան մանկահասակ երեխաներին ծնողները եկեղեցի էին տանում, օրհնել տալիս, որից հետո մայրը իր զավակի հետ այցելում էի իր ազգականներին, որտեղ որոխան նվերներ էր ստանում: Տյառնընդառաջի կրակով ու ծխով այրվում են շվոտ, խոնջոլոզ կոչվող ոգիները, դևերը, որոնք իբր թե ի հայտ էին գալիս Նոր տարվա սկզբին և մնում մինչև այս տոնը: Երեկոյան ընթրիքից հետո տանտիկինը եկեղեցու մեջ վառած իր մեղրամոմից մի քանի կաթիլ կաթեցնում էր երեխաների գլխարկներ ու գլխաշորերի մեջ, որպեսզի այդ գիշեր Շվոտ կոչվող ոգին որևէ կերպ տուն չմտնի և նրանց չտանի: Շվոտի մուտքն արգելելու համար երդիկի ու պատուհանի կափարիչ տախտակները խարույկի մոխրով թաթախում էին: Համարվում էր, որ Տըրընդեզի երեկոյան ծնված երեխան շատ չար ու կրակոտ է լինում, որովհետև «կրակի հետ է ծնվել»: Այս օրն ուԶատիկին ծնված տղաներին լուս-պարոն, աղջիկներին` լուս-խաթուն էին ասում:

Ինչպես վկայում են մեր ազգագրական աղբյուրներն ու տոնի նկարագրությունները, անցյալում այս տոնը նշվել է մեծ հանդիսավորությամբ և շուքով: Գ.Սրվանձտյանցի վկայմամբ` Նոր տարին այնքան հանդիսավոր չէր նշվում, որքան Տըրնդեզը. «Մեծամեծ խնջույքներ և ուրախություններ կը կատարեն, տաղերով, երգերով, պարերով, ուտելիքվ և ըմպելիքով կը զվարճանան»: Նվագածուները շրջում էին խնջույքի հավաքված խմբերի մեջ, երգեր երգում, խնջույքի մասնակիցներ միանում էին նրանց, արձագանքում նրանց երգերին.

Տերընդեզ` դարմանը կես,

Առ հաց ու կես, ելիր գեղես,

Տերընդեզ, մխի դին տես,

Մէ փութ ցանես` հարյուր քաղես:

Տըրընդեզն այնքան կարևոր, սրբացված օր էր, որ նրանով երբեմն երդվում էին կամ նրա անունը տալիս, որպես երաշխիք: 

Այսօր էլ տոնը չի կորցրել իր էական իմաստը: Ժողովուրդը հավատրիմ է իր մտածողությանը և պահպանում է տոնի նշման հիմնական  արարողակարգը: Հայաստանի գյուղերում մեր բոլոր տոներն էլ նշվում են յուրաքանչյուրին հատուկ արարողակարգով  և ավանդապահությամբ: Քաղաքային միջավայրում տոների համալիրը նորույթների մուտք գործելու հետևանքով որոշակի փոփոխություններ կրում է: Ուրախալի է այն, որ հատկապես վերջին 3-4 տարիների ընթացքում աճել է հետաքրքրությունը տոների նշման ավանդակա՛ն , ազգայի՛ն եղանակներրի նկատմամբ: